Flyers, posters, boeken, kranten: als grafisch ontwerper werkt Richard Niessen veel op het platte vlak. Maar til je die vellen papier op, worden niet alleen de voor-, maar ook de achterkanten ervan zichtbaar. Het platte drukwerk krijgt dan ineens iets heel ruimtelijks, realiseerde Richard zich. Hij begon zijn eigen werk te gebruiken als bouwstenen. Stapels door hem gemaakte flyers liet hij als wolkenkrabbers de hoogte in torenen en posters presenteerde hij als rechtopstaande gebouwen of liggende pleinen. Langzaamaan begon zich zo een hele stad af te tekenen: TM-City.
‘Typografisch metselwerk’ noemt Richard dit bouwen met tekens, symbolen en ornamenten. Naast een stad heeft het hem ook een paleis opgeleverd; “een imaginair museum voor grafisch ontwerp”, legt hij uit, “waarvan niemand eigenlijk weet waar het staat of hoe je er kan komen”. Over dat ‘Paleis van Typografisch Metselwerk’ opent eind april onder dezelfde titel een tentoonstelling in de Grote Kerk van Breda. De installatie zal bestaan uit allerlei lades gevuld met grafische inspiratiebeelden die worden toegelicht met indexkaartjes. Collega-ontwerpers worden uitgenodigd de verzamelingen te activeren, door bijvoorbeeld een publicatie te maken, workshops te geven, een vloerpatroon te ontwerpen of affiches te maken. Met zijn groeiende en rondreizende installatie wil Richard grafische cultuur in de volle breedte belichten en bewaren.
Dwarsverbanden
Zag je het ordenen van eigen projecten of inspiratiemateriaal voorheen misschien als een stoffige bezigheid, Richards mysterieuze paleis en stadsmaquette doen je al snel van gedachten veranderen. Achter deze beide presentaties gaat echter nog een veel groter archief schuil, vertelt Richard wanneer we hem bezoeken in zijn Amsterdamse studio. Eén ladekast ligt vol met affiches, dozen zijn gevuld met door hem ontworpen boeken, en een andere kast telt nog eens ruim dertig archiefdozen, elk gevuld met schetsen van projecten uit een bepaald jaar. Wanneer hij de doos waar ‘2023’ op staat openmaakt, haalt hij er een plastic mapje uit tevoorschijn. “Dit mag dus niet”, zegt hij. “Dat leerden we laatst tijdens een workshop van Het Archieftraject. Plastic en nietjes schijnen niet goed te zijn voor het papier.”
Tijdens lezingen op de Haagse kunstacademie waar Richard lesgeeft laat hij niet alleen eindresultaten maar ook schetsen, drukproeven en ander procesmateriaal zien. “Ik vergaar best veel uitprobeersels en referenties”, vertelt hij, terwijl hij nog eens naar achter reikt om een ander voorbeeld uit de kast te pakken. “Langzaamaan ontstaat er een verbindend narratief: een verhaal over je oeuvre en de keuzes die je daarbinnen hebt gemaakt.” Zijn deelname aan Het Archieftraject, dat wordt begeleid door Podiumkunst.net en het Netwerk Archieven Design en Digitale Cultuur (NADD), lijkt gemotiveerd door de wens dat verhaal nóg beter te kunnen vertellen.
Hij nam zijn dozen mee naar een van de workshops, om in de groep nieuwe stappen voor zijn archief te kunnen bespreken. Zijn stad van typografisch metselwerk kwam ter sprake, en dan met name de straten die er doorheen liepen. Die straten had Richard vernoemd naar zijn voornaamste inspiratiebronnen, zoals Aldo van Eyck, Tadanori Yokoo en Lego. Liggen gebouwen aan die laatste straat, dan vormde lego daar de belangrijkste inspiratiebron voor. De straten fungeerden op die manier als dwarsverbanden; ze maakten gemene delers tussen de projecten zichtbaar. Tijdens het groepsgesprek werd het idee opgeworpen om een soortgelijk patroon in zijn hele archief aan te brengen, om zo een ‘weefsel van werken’ te laten ontstaan waaruit zijn makers-DNA valt te ontwaren.
Bouwstenen
Het is een tip die hij andere makers en instellingen zou willen meegeven: breng de bouwstenen van je archief met elkaar in verband. “Wanneer je bezig gaat met je archief kun je ervoor kiezen al je projecten op elkaar te stapelen. Maar pas wanneer je al die verschillende objecten en projecten in relatie tot elkaar brengt, komt de opgedane kennis en ervaring écht aan de oppervlakte.” Hij herinnert zich dat tijdens een van de sessies het online archief van danseres, choreograaf en artistiek directeur Pina Bausch van het Tanztheater in Wupertal getoond werd. “Dat is zó indrukwekkend; vanuit elk object kun je doorklikken naar een volgend object, en zo is er een enorm weefsel ontstaan.” Eenzelfde soort archief willen maken is misschien een wat ambitieus streven, geeft hij toe. “Maar het zet wel aan tot interessante vragen. Want wat worden de ingangen van je archief straks? Waar zou je op kunnen sorteren?”
Leuk aan Het Archieftraject vindt hij het met elkaar meedenken over de uitdagingen die bij het samenstellen van een archief komen kijken. “Zelf beschik ik over heel tastbare eindproducten, die ook nog eens plat en daardoor redelijk makkelijk archiveerbaar zijn.” Het werk van andere deelnemers laat zich soms veel lastiger vastleggen. Zo nemen de objecten van een deelnemend ontwerpbureau veel meer ruimte in en vergen ze ook bepaalde klimatologische omstandigheden. In het geval van podiumkunstenaars is het vaak zoeken naar een archiefvorm om het werk in te gieten. “Gebruik je dan de registratie van één opvoering van je toneelstuk of performance, ondanks dat geen voorstelling hetzelfde is? Leg je ál je repetities vast? Daarin zijn veel keuzes te maken”, vertelt Richard.
Humuslaag
Zulke bijeenkomsten verlagen de drempel om met je archief, en alle ingewikkelde vragen die daarbij komen kijken, aan de slag te gaan. “Soms voelt het bezig gaan met je archief heel erg als huiswerk. Maar meedoen aan Het Archieftraject maakt dat minder erg; daar zit je in een ‘klas’ met mensen die allemaal hetzelfde huiswerk hebben”, grapt Richard. Uiteindelijk ben je blij als je dat huiswerk toch maar hebt gedaan, legt hij uit. Een bruikbaar archief voorkomt dat je anderen opzadelt met een ongeorganiseerde stapel projecten, en het levert jezelf de nodige inzichten op.
Doordat Richard zijn werkproces over de jaren heeft vastgelegd in allerlei boeken en mapjes, kan hij nu maakprocessen reconstrueren. “Sommige zijpaden zitten er niet meer in, maar over het algemeen zijn die boeken best trouw aan hoe we het hebben aangepakt.” Zo wordt hij zich meer bewust van bepaalde patronen in zijn werk. “De blik van makers en instellingen is vaak naar voren gericht; je wil vooral nieuwe dingen doen en maken. Maar het is de vraag of dat wel zo duurzaam is. Bovendien: op een gegeven moment besta je zó lang dat je onvermijdelijk een eigen geschiedenis en context hebt gecreëerd”, zegt Richard. “Het is zonde om daar niet naar terug te kijken; je kunt het zien als een humuslaag die nieuwe projecten voedt.”
door Marsha Bruinen
Het Archieftraject
Het Archieftraject is een professionaliseringstraject voor culturele instellingen en makers waarbij zij leren hoe ze zorg kunnen dragen voor hun archief. Hoe breng ik in kaart wat ik in huis heb? Hoe organiseer ik het eenvoudig? En wat komt er bij kijken als ik het wil delen met anderen, zoals collega’s, onderzoekers, andere makers of publiek? Dit zijn allemaal vragen waar de deelnemende design-, digitale cultuur- en podiumkunst-organisaties antwoord op krijgen gedurende vijf maanden.
Het huidige Archieftraject loopt van november 2022 t/m maart 2023. De acht deelnemende organisaties zijn: Kluster5 (muziek), K&A (theater (multidisciplinair)), O. (opera / muziektheater), Stichting Misha Mengelberg (muziek), Richard Niessen (design), Studio Van Eijk & Van der Lubbe (design), FIBER (digitale cultuur) en The Beach (design).
Wil jij met jouw organisatie deelnemen aan het volgende Archieftraject? Lees meer over wat je te wachten staat en meld je aan!
